Од акад. проф. д-р Катица Ќулавкова
проф. д-р Гордана Силјановска Давкова
проф. д-р Симона Груевска-Маџоска

 

Со непарламентарна брзина, пратеникот Артан Груби, (зло)употребувајќи го европското знаме и статусот на претседател на Комисијата за европски прашања, неевропски (неделовнички и во отсуство на опозицијата) го турка законот кон гласање! Впрочем, тој го примени уште недонесен, праќајќи им тројазични покани (на македонски, на албански и на англиски) на учесниците во расправата на „неговата“ ненадлежна комисија! Во стилот на „Rule of Man“ (отсуство на владеењето на правото, во кое едно лице или група лица, произволно владеат – н.з.) Груби изјавува: законот треба да се усвои без прифаќање на ниту еден амандман, во предложената форма, што поскоро!!

Во прашање е лош закон (Аристотел) од аспект на меѓуетничките односи, владеењето на правото, Охридскиот рамковен договор, деловничката процедура, европските јазични политики и номотехниката.

Наместо брзо усвојување, ние предлагаме ИТНО повлекување на истиот тој од следниве причини:

Првата, називот на овој закон: не кореспондира со ставот (2) на амандманот 5 на Уставот на Република Македонија, затоа што, формулацијата „друг јазик што го зборуваат најмалку 20 отсто од граѓаните, исто така е службен јазик, како што е определено со овој член“ (превод/препев на формулацијата: „како што е утврдено подолу“ од Охридскиот рамковен договор), се однесува не само на албанскиот јазик туку и на јазиците на заедниците од ставот 6; и не води сметка за постоењето на Закон за употребата на македонскиот јазик;
Втората, поради опасноста со неговото донесување да се наруши хармонијата и кохезијата на македонското мултиетничко и мултијазично општество, во кое македонскиот јазик е најсилниот интегративен инструмент, односно код за комуникација, како и заканата да се намали функционалноста и ефикасноста на македонската држава и нејзините органи и институции на државно и на локално ниво;
Третата, поради отстапувањето на низа одредби од уставната рамка, од Рамковниот договор, како и од релевантните документи на Советот на Европа, а особено од Европската повелба за регионални и малцински јазици; и
Четвртата, од процедурални причини, поради неговото погрешно третирање во Воведот, „како закон со којшто се врши усогласување со правото на ЕУ“, без наведување на изворниот акт на ЕУ, со полн назив, број и датум (во согласност со член 135, став 4 од Деловникот на Собранието на Република Македонија) и пропуштеното враќање на Предлог-законот од страна на претседателот на Собранието на Владата на усогласување со Деловникот, во рок од најмногу 15 дена, при чие пречекорување, се смета дека Предлог-законот не е поднесен (член 136 од Деловникот). Наместо во редовна постапка, овој закон оди во скратена, наместо пред Комисијата за политички систем, како матична, тој се најде пред Комисијата за европски прашања!

Сметаме дека предлагачот, доколку детектирал отворени прашања, можел да пристапи кон евентуални измени и дополни на „Законот за употреба на јазикот што го зборуваат најмалку 20 отсто од граѓаните во Република Македонија и во единиците на локалната самоуправа“ (2008; 2011), иако за нас, со овој закон веќе се остварени политичките заложби на рамковниот договор и се конкретизирани решенијата од амандманот 5 на Уставот на РМ, поврзани со унапредувањето на статусот на албанскиот јазик и на јазиците на другите заедници во РМ!

Ги упатуваме следните констатации, забелешки, предлози и сугестии во врска со Законот за употреба на јазиците:
Во мултиетничко и мултијазично општество, политички и стратегиски е спорно да се донесе закон со кој на национално ниво се промовира една (регионална) етничка и јазична заедница во РМ (албанската), нејзините симболи и нејзиниот јазик, наспроти другите јазични заедници со кои треба да се гради соживот.

Нема сомнение дека треба да се почитуваат јазичните права на сите граѓани и на сите јазични заедници во РМ. Тоа подразбира задоволување на граѓанските и на човековите права и се поврзува со територијата на која историски или актуелно постои една јазична заедница, било да сочинува 20 отсто или помалку од 20 отсто од вкупната популација на републичко или на општинско ниво. Од друга страна, проширувањето на тие права на централно ниво, во форма на јазичен билингвизам или мултилингвизам, може да генерира последици за уставно загарантираниот статус на македонскиот јазик, како код за меѓусебна комуникација на граѓаните на Република Македонија, како и за коегзистенцијата и кохезијата меѓу „граѓаните, македонскиот народ и граѓаните, кои се дел од албанскиот народ, турскиот народ, влашкиот народ, српскиот народ, ромскиот народ, бошњачкиот народ и другите народи што живеат во РМ“.

Предлагачот ја занемарил дистинкцијата меѓу македонскиот јазик како службен јазик на целата територија и во меѓународните односи и јазикот што го зборуваат најмалку 20 отсто од граѓаните како службен јазик и ги изедначил во примената на целата територија, а во некои елементи и во меѓународните односи (член 16, став 2), занемарувајќи дека во ставот (2) на амандманот 5 на Уставот, не пишува „како што е утврдено погоре“, туку „како што е утврдено подолу“, односно дека јазикот од ставот 1 е облигаторен и има дејство ерга омнес, а јазикот/јазиците од ставот 2 е факултативен и дејствува во рамките на уставно утврдените рамки.

Законот ги надминува решенијата од рамковниот договор од точката 6. „Образование и употреба на јазиците“ (точки 6.4; 6.5; 6.6; 6.7; и 6.8) во кои се дефинира рамката за употреба на јазикот што го зборуваат најмалку 20 отсто од граѓаните. Не можеме, а да не потсетиме дека и насловот и содржината на точката 8 од рамковниот договор оперираат со изразот „закони што се однесуваат на јазиците“, а не со еден закон, поради ноторниот факт дека во Република Македонија постојат повеќе закони за различни области, кои содржат и одредби за употребата на јазикот што го зборуваат најмалку 20 отсто или помал процент од граѓаните, кои се носат со различно мнозинство (апсолутно и квалификувано), а не со мнозинство од присутните во кое мора да има мнозинство од пратениците од заедниците што не се мнозинство во Република Македонија. Превидот е направен уште во 2008 год., со донесувањето на „омнибус“ закон, каков што не постои во компаративното јазично право.
Секој граѓанин во РМ би можел да биде услужен, по негово барање, а во согласност со закон, на неговиот мајчин јазик, на сите нивоа, но за тоа не мора да има двојазичност во државните институции. Духот на одредбата од ставот (5) на амандманот 5, е „може“, а не „мора“, како што пропишува Законот. Не се потребни јазични служби во сите општини и сите државни и други институции. Современите технологии овозможуваат ефикасна услуга од далечина, по електронски пат. Зголемувањето на администрацијата (преведувачи, лектори, филолози, инспектори, агенти и контролори на познавањето на албанскиот јазик, или на кој било друг јазик на јазичните заедници во РМ) е непродуктивно трошење, а санкциите не одговараат на факултативното користење на јазичните права, туку на императивното, кое не постои ниту во рамковниот договор ниту во амандманот 5 на Уставот.
Потсетуваме дека употребата на јазиците на заедниците во РМ е во надлежност на Министерството за култура (а не на Министерството за правда) и укажуваме дека промоцијата, заштитата и уедначената примена на јазиците како цел, во согласност со Конвенцијата за регионални и малцински јазици треба да се однесува и на помалите јазични заедници, кои се речиси заборавени во овој закон, па дури и во членот 1, став 2!
Нема потреба од основање државна агенција и инспекторат за промоција, заштита и уедначена примена на службениот јазик што го зборуваат најмалку 20 отсто, а членовите 18 и 19 не се во согласност со член 9 од Уставот на РМ, односно го дискриминираат и македонскиот, како државен јазик, и јазиците на заедниците под 20 отсто. Примената на албанскиот јазик во институционалната практика под закана на глоби (за раководни и за правни субјекти), контрола и инспекција е спротивно на меѓународната јазична легислатива и практика, како и на Уставот на РМ.
Предвидените мерки за задолжителна употреба на албанскиот јазик, кога се работи за стенограми, документација и архиви, веб-страници, печати и називи, надвор од единиците на локалната самоуправа каде што се 20 отсто, ќе го легитимираат двојазичниот и двонационалниот идентитет на РМ, со што ќе го деградираат стекнатото државно конститутивно право на македонскиот народ и ќе го релативизираат статусот на македонскиот јазик утврден уште во асномските документи како интегративен инструмент на сите граѓани и заедници во РМ и ќе ги дискриминираат помалите етнички/јазични заедници.
Со Предлог-законот (член 1, став 3; член 2, став 3;), јазикот што го зборуваат 20 отсто станува службен и задолжително се употребува во сите органи на државната власт, но и во други органи и институции (ДИК, образовни, научни, здравствени, културни институции, нотаријат, инфраструктурни објекти, економија, финансии), што отстапува од одредбите на Уставот на РМ и на рамковниот договор. Ваквиот статус, не само што отстапува од уставниот туку наметнува и други обврски од процедурален, административен, кадровски и финансиски карактер!

И покрај тоа што во рамковниот договор воопшто не се споменува употреба на друг јазик во работата на Владата, ниту во амандманот 5 се зборува дека во државните органи службен јазик е и јазикот што го зборуваат 20 отсто, туку дека „може да се користи во согласност со закон“, со овој Предлог-закон (член 5, став 1-7) се воведува целосна двојазичност во Владата!!

Предлог-законот, во став 1 на членот 8, предвидува дека книжните и кованите пари, како и поштенските марки ќе содржат симболи што го претставуваат културното наследство на граѓаните што го зборуваат македонскиот јазик и јазикот што го зборуваат најмалку 20 отсто од граѓаните. На овој член не му е местото во Закон за употреба на јазиците и тој е норма натрапник. Освен тоа, тој е дискриминаторски и спротивен на амандманот 9 на Уставот. Инаку, и досега, како на парите така и на марките, се аплицирале симболи од културното наследство на сите заедници.
Во ставот (3) на членот 8 се пропишува двојазичност на униформите на полицајците, пожарникарите и здравствените работници. Точно е дека според став 6 на амандманот 5 на Уставот, во единиците на локалната самоуправа службен јазик, покрај македонскиот, е и јазикот што го зборуваат 20 отсто од граѓаните, но оваа одредба може да важи за вработените во локалните, а не во државните институции.
Во Предлог-законот за употреба на јазиците (член 2, став 2) се предвидува дека: „било кој службен јазик од член 1 став (1) и (2) може да се употребува во сите постапки: судски, управни, извршни, предистражни, истражни, кривични, прекршочни, парнични, вонпарнични, за извршување на санкции и др. постапки“. Овој став е неуставен (спротивен на ставот 1 од амандманот 5), зашто македонскиот јазик, иако задолжителен, е сведен на факултативен, преку формулацијата: „било кој јазик од став 1 и 2 од овој закон“. Згора, не може со закон што се носи со релативно мнозинство плус мнозинство од оние пратеници што не се мнозинство во РМ да се усогласуваат одредби од закони што се носат со двотретинско или апсолутно мнозинство!!

Финансиските импликации од примената на ваков Закон ќе бидат преголеми и несразмерни во однос на средствата што се издвојуваат за проучување и промоција на македонскиот јазик и на јазиците на другите заедници во РМ!

Насушна и неоспорна е потребата од креирање културни и образовни политики за двонасочно учење на јазиците на заедниците, а особено на заедницата од 20 отсто, но не под притисок на неуставни законски решенија, ексклузивни институции (Агенција, Инспекторат) и закана од санкции. Да се потсетиме дека, веќе со децении, врвни научни, образовни и културни установи во РМ не добиваат согласност за вработување лектори, асистенти, професори по македонски јазик, а сега, преку мерки на дискриминација, санкција и казна (за физички и правни лица), се турка масовно вработување на лектори, преведувачи и филолози по албански јазик. Небаре, во нив нема потреба од исти такви по македонски јазик, или за јазиците на заедниците под 20 отсто.

Врв на номотехничкото незнаење и јазичен хаос е членот 25 во кој се вели: „Овој закон влегува во сила со денот на објавување во Службен весник во РМ“, небаре е Устав. Предлагачот не предвидел vacatio legis, односно заборавил дека законот може да влезе во сила најрано осмиот ден од денот на објавувањето! Значи, на предлагачот не му е важно ние, граѓаните да се запознаеме со него!
Овој закон нема Преодни и завршни одредби!

Постои логична веројатност, доколку се донесе овој Закон, радикалните промени на статусот на албанскиот јазик од локално на централно ниво, да се рефлектираат врз идентитетската карта на Република Македонија во ОН!!
Овој закон нема врска со евроинтреграцијата на РМ, ниту значи хармонизација со правото на ЕУ. Затоа се чудиме на молкот на ЕУ. Овој закон не е дел од пржинскиот договор, ниту е приоритетен. Овој закон не е дел од рамковниот договор, ниту е во неговиот дух. Овој закон не е конкретизација на амандманот 5. Впрочем, во 2008 година, на приговорот на лидерот на ДПА до лидерот на ДУИ за неизедначување на албанскиот со македонскиот јазик тој одговори: не можам да го сменам Уставот! Сменет ли е Уставот на РМ во меѓувреме? Не!

Поранешниот претседател Црвенковски стави вето на Законот за употреба на јазикот што го зборуваат најмалку 20 отсто од граѓаните во РМ и во единиците на локалната самоуправа во 2008 година. Редно е претседателот Ѓорѓе Иванов, барем еднаш, да посегне по вето, не за да манифестира моќ, туку заради правната држава. Ако пратениците повторно го изгласаат со апсолутно мнозинство, на потег е Уставниот суд на РМ, кој мора да го (од)брани Уставот!!!

Од акад. проф. д-р Катица Ќулавкова
проф. д-р Гордана Силјановска Давкова
проф. д-р Симона Груевска-Маџоска